7 rzeczy, których prawdopodobnie nie wiedziałeś o Nagrodzie Nobla

#1. Pomysł, by ustanowić nagrodę, pojawił się przez przypadek

Pomysłodawcą nagrody, a zarazem osobą, która użyczyła jej swojego nazwiska, jest Alfred Nobel – chemik, inżynier, przedsiębiorca, a przede wszystkim wynalazca. Jego najsłynniejszym – obok nagrody – dziełem pozostaje dynamit. I za to ostatnie osiągnięcie nie cieszył się dobrą opinią. Francuska prasa określiła Nobla mianem „handlarza śmiercią”. Co ciekawe, zrobiła to w jego nekrologu – zresztą pomylonym. W rzeczywistości zmarł brat Alfreda, Emil.

Pomyłka uświadomiła Alfredowi, w jaki sposób zostanie zapamiętany. I póki miał jeszcze czas, postanowił zostawić po sobie coś innego, bardziej pozytywnego. Stąd właśnie Nagrody Nobla wręczane co roku 10 grudnia – w rocznicę faktycznej śmierci ich pomysłodawcy.

#2. Dwie ceremonie, dwa miejsca przyznawania nagród

Alfred Nobel był Szwedem – nic więc dziwnego, że nagrody jego imienia przyznawane są właśnie w jego ojczyźnie, a dokładniej w stolicy, Sztokholmie. Nagrody wręcza osobiście król Szwecji – jednak nie wszystkie. Jak zostało dokładnie wskazane w ostatniej woli Nobla, pokojowa nagroda ma być przyznawana w Norwegii – w Oslo. Wręczać ją ma przewodniczący Norweskiego Komitetu Noblowskiego. I tak też się dzieje.

Tzw. pełna Nagroda Nobla oznacza dyplom, złoty medal oraz skromne 10 milionów szwedzkich koron, czyli ponad milion dolarów. Jak by na to nie patrzeć, opłaca się być wybitnym w swojej dziedzinie – ale to akurat żadne odkrycie.

#3. Nie istnieje Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii

Choć często tak właśnie jest nazywana – między innymi przez upraszczające informacje media, ale co ciekawe nie tylko – Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii nie istnieje. Przynajmniej nie jako taka. Pomysłodawca, Alfred Nobel, nie wskazał nauk ekonomicznych w swoim testamencie.

Pomysł, by uhonorować również ekonomistów, powstał w szwedzkim banku centralnym w 1968 roku, a więc na długo po oryginalnej inicjatywie. Stąd też jest to Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Odznaczenie także bardzo istotne, niemniej jednak z technicznego punktu widzenia nietożsame z Nagrodą Nobla.

#4. Nagrodę Nobla może zdobyć od zera do trzech osób jednocześnie

Zdarzają się takie sytuacje – było ich jak dotąd niemal pięćdziesiąt – kiedy Nagroda Nobla w danej dziedzinie w danym roku nie zostaje przyznana. Zdarza się też, że nie zdobywa jej człowiek, tylko organizacja. To jednak wyjątek mający miejsce w przypadku Pokojowej Nagrody Nobla. W pozostałych dziedzinach – medycynie, chemii, literaturze, fizyce, a nawet wspomnianej powyżej ekonomii – odznaczani są ludzie.

Jeśli chodzi o organizacje, m.in. w 2020 nagrodę otrzymał Światowy Program Żywnościowy, w 2017 Międzynarodowa Kampania na rzecz Zniesienia Broni Nuklearnej, w 2012 Unia Europejska, w 2007 zaś Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu. Nie będzie nieuzasadnione podejrzenie, że właśnie Pokojowa Nagroda Nobla wzbudza najwięcej kontrowersji.

#5. Gdy nagrodę zdobywa zespół, rzecz staje się mocno uznaniowa

Nagrody Nobla mogą być przyznawane zespołom – maksymalnie trzyosobowym. Jeśli nad nagradzanym odkryciem bądź dziełem pracowała większa grupa, część uczestników będzie niestety poszkodowana. Komitet Noblowski tak czy inaczej wybierze tylko trójkę przedstawicieli. Choć może wydawać się to niesprawiedliwe, jest po prostu uszanowaniem woli fundatora – Alfred Nobel wyraźnie zaznaczył to w swoim testamencie.

To jednak nie sprawia jeszcze, że sytuacja staje się całkowicie jasna. Pozostaje kwestia podziału nagrody pieniężnej. W przypadku gdy Nagrodę Nobla zdobywają dwie osoby, suma dzielona jest między laureatów po równo. Jeśli zespół stanowią trzy osoby, przyznający nagrodę komitet ponownie decyduje o tym, jak podzielić fundusze.

#6. Można być nominowanym do Nagrody Nobla i o tym nie wiedzieć

No dobrze, ten przypadek prawdopodobnie nie dotyczy żadnego z nas – a jeśli jestem w tej kwestii w błędzie, to komuś należą się tu ogromne gratulacje. Minie jednak sporo czasu, zanim się o tym przekonamy – chyba że ktoś Nagrodę Nobla rzeczywiście otrzyma. Sam fakt nominowania pozostaje tajemnicą przez pięćdziesiąt lat i dopiero po półwieczu ujawniana jest dokumentacja dotycząca każdego „rozdania”. Kandydatów nominują członkowie akademii z całego świata, profesorowie uniwersyteccy, naukowcy, poprzedni laureaci.

W teorii więc każdy może zostać nominowany – a sam fakt bycia nominowanym, utrzymywany zresztą w tajemnicy – nie może być interpretowany jako wyróżnienie ze strony Komitetu Noblowskiego. Mała czy duża liczba nadesłanych nominacji nie przesądza jeszcze o zdobyciu nagrody. Dla przykładu F. Bantingowi i J. Macleodowi w 1923 r. wystarczyły zaledwie trzy nominacje, podczas gdy R. Koch przez cztery lata otrzymał ponad 50 nominacji, zanim ostatecznie – w piątym roku – został laureatem.

#7. Nagrody Nobla nie przyznaje się pośmiertnie

Na liście laureatów Nagrody Nobla brakuje wielu znamienitych nazwisk, a za najpoważniejsze uchybienie uznaje się nieotrzymanie Pokojowej Nagrody Nobla przez Mahatmę Gandhiego. Nominowany był kilkukrotnie – ostatni raz zresztą wkrótce przed jego śmiercią. Pośmiertnie nie mógłby już jednak zostać wybrany zwycięzcą. Gdyby śmierć nastąpiła pomiędzy wyborem a ceremonią wręczenia, Nagroda nie zostałaby „cofnięta”.

Pierwotnie Alfred Nobel chciał, aby nagrodą jego imienia honorować odkrycia dokonane w tym samym roku i przez pewien czas tak właśnie się działo. Laureatem został więc w 1926 Johannes Fibiger za odkrycie, że pasożyty wywołują u szczurów zmiany nowotworowe. Z tym że… nie wywołują – jednak to okazało się dopiero później. Między innymi po to, aby uniknąć podobnych pomyłek, współcześnie Nagrody Nobla przyznaje się z pewnym opóźnieniem – tak, aby upewnić się, że odkrycie przetrwa próbę czasu.