Jak Telewizja Polska niszczyła nagrania i przyczyniła się do zubożenia wkładu w kulturę i historię

Ten wywiad akurat mógłby przepaść...

TVP rozpoczęła działalność w 1952 roku. Aż do pojawienia się telewizji Polsat w 1992 roku, TVP miała monopol na rynku telewizyjnym. Teoretycznie mając pełny rynek oraz wsparcie państwa, powinna ona szczycić się bogatym i uporządkowanym archiwum ze wszystkimi wyemitowanymi materiałami, uzupełnionymi po przemianach ustrojowych w materiały odrzucone przez cenzurę. Archiwum TVP jest jednak pełne braków, wynikających z chęci oszczędzania na czym się da, umów licencyjnych, braku przestrzegania procedur oraz zwykłego wynoszenia taśm do domów przez pracowników.

Pieczę nad nośnikami sprawuje Ośrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych. To archiwum przechowuje jednak wyłącznie te materiały, które TVP wyprodukowała bądź kupiła na własność oraz które TVP wyemitowała po 1965 roku (kiedy to pojawiły się w telewizji magnetowidy umożliwiające rejestrowanie nagrań). Należy jednak zaznaczyć, że dopiero od 1970 roku TVP zaczęła systematycznie rejestrować swoje programy. Jeśli w archiwum znajdują się nagrania na licencji, po upłynięciu stosownego terminu wyznaczonego w umowie Ośrodek ma obowiązek zniszczyć nośnik z nagraniem bądź odesłać go właścicielom. Ośrodek nie przechowuje również materiałów roboczych.

W tym miejscu należy przejść do problemu oszczędzania na czym się da. Przez wiele lat w TVP obowiązywała zasada, że na uzyskanie minuty materiału emisyjnego potrzebne były trzy minuty nagrania roboczego. Odrzucony materiał z zasady musiał być zniszczony. W ten oto sposób mogło być zniszczone wiele wartościowych z dzisiejszego punktu widzenia materiałów. Bardzo rzadko zdarzało się, by jakiś materiał został z pewnego powodu zachowany. Takie szczęście miała taśma, na której nagrano pijanego Breżniewa dyrygującego salę śpiewającą „Międzynarodówkę”. Materiał, wysoce niewygodny w komunistycznej Polsce, został schowany w archiwum i przypadkiem odnaleziony w 2007 roku.

Kogo wytargać za uszy za braki w archiwum?

Największe straty przypadły w latach 80. Po 13 grudnia 1981 roku wielu pracowników TVP decydowało się na porzucenie pracy i zabierało ze sobą autorskie nagrania, licząc na to, że zostaną wyemitowane przy lepszej okazji. Największe szkody przyniosły jednak działania Jerzego Urbana, przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji. Ze względów finansowych Urban wydał polecenie ponownego wykorzystywania taśm magnetycznych, na których rejestrowano poprzednie programy. Nie przejmowano się zawartością taśm i nie zwracano uwagi, czy przypadkiem nie zostanie zniszczone wartościowe nagranie (co niekiedy mogło być bardzo wygodne dla komunistów). W ten sposób przepadło m.in. nagranie, na którym Urban mówi, że rząd się sam wyżywi, większość nagrań Dziennika Telewizyjnego z początk lat 80., a także… oryginalne nagranie z Wojciechem Jaruzelskim ogłaszającym stan wojenny. Dzisiejsze nagranie jest znane wyłącznie z zachowanych kopii! Nie można jednak mówić do końca o świadomym poleceniu przez Urbana niszczenia taśm obciążających reżim. Nagrywania niszczono ot tak, nie bawiąc się w żadne spisywanie protokołów.

https://www.youtube.com/watch?v=GJ6HeB5qb0I
Większość materiałów z Jerzym Urbanem jako rzecznikiem rządu przepadło. Zachowało się jednak nagranie z Urbanem nieudolnie tłumaczącym, że nie są znane przyczyny śmierci ks. Popiełuszki.

Inne zaginione nagrania:

Ekran z Bratkiem

„Ekran z Bratkiem” był magazynem telewizyjnym dla dzieci i młodzieży, emitowany w latach 1964–1978. Prowadzony przez Macieja Zimińskiego program był magazynem, w skład którego wchodziło wiele pomniejszych programów, takich jak np. kącik gier umysłowych Lecha Pijanowskiego czy też „Zrób to sam” Adama Słodowego. Magazyn kończył się zawsze emisją filmu bądź serialu dla dzieci i młodzieży. Mógł to być zarówno „Pan Samochodzik i templariusze”, „Wakacje z duchami” jak i emitowany na licencji „Zorro”. Po trwającym 16 lat programie zachowało się zaledwie 12 kilkuminutowych nagrań z lat 1970–1971. W skład „Ekranu z Bratkiem” wchodził również panel „Niewidzialne ręka”, uczący dzieci współczucia i umiejętności pomagania innym. Po „Niewidzialnej ręce” nie zachowało się żadne nagranie.

Eureka

Jednym z najstarszych programów edukacyjnych była „Eureka”, emitowana od 1957 roku. Dziennikarze „Eureki” w każdym programie prezentowali jeden bądź kilka tematów poświęconych nauce oraz dyskutowali z wybitnymi przedstawicielami świata nauki w Polsce. Wśród gości znaleźli się m.in.: fizyk Leopold Infeld, filozof Tadeusz Kotarbiński czy też matematyk Hugo Steinhaus. W audycji z 10 września 1962 roku w programie dyskutowano o satelitach, z okazji przygotowań do startu sondy Mariner II. To właśnie z programu „Eureka” wywodzi się kultowa „Sonda”.

„Eureka” właściwie przepadła w historii mediów w Polsce, choć był to pierwszy program popularnonaukowy w naszym kraju. Nieznana jest nawet dokładna data emisji ostatniego odcinka programu. Prawdopodobnie emisję „Eureki” zakończono w kwietniu 1978 roku.

Jarmark

Gdy w 1981 roku w Stanach Zjednoczonych uruchomiono MTV, a w Wielkiej Brytanii od kilku lat emitowano „Top Gear”, w Polsce (względnie) najnowsze teledyski i nowinki ze świata motoryzacji emitowano w „Jarmarku”. Był to rozrywkowy program telewizyjny prowadzony przez Wojciecha Pijanowskiego, Krzysztofa Szewczyka i Włodzimierza Zientarskiego, gdzie pokazywano nowości z dziedziny sportu, rozrywki, motoryzacji i rozrywki. Program ten był niezwykle popularny. Jeśli wierzyć w relacje mojej mamy, w jej internacie wszyscy potrafili zgromadzić się w jednej sali z telewizorem, gdzie wszyscy w połowie czerwca czekali na nowy program, gdzie po raz pierwszy miano w Polsce wyemitować teledysk do „The Final Countdown” Europe. O ile nie do końca można potwierdzić, że ten klip był cztery miesiące po produkcji wyemitowany po raz pierwszy w Polsce, tak potwierdzone jest, że to właśnie w „Jarmarku” widzowie po raz pierwszy obejrzeli teledysk do „Thrillera” Michaela Jacksona oraz zobaczyli break dance (taniec na głowie, jak ktoś nie wie).

Do naszych czasów nie zachowały się oficjalne nagrania programu. Wszystko nagrano na taśmę, która trafiała do cenzury. Tam taśmę niszczono. Nieliczne zachowane materiały ocalały za sprawą widzów, nagrywających program na trudno dostępnych kasetach VHS. Jedno z takich nagrań cudownie odnalazło się kilka miesięcy temu:

https://www.youtube.com/watch?v=dSGuBNkgrao

Tele-Echo

„Tele-Echo” to program legenda. Był to pierwszy talk-show w Polsce, prowadzony przez Irenę Dziedzic w latach 1956–1981. W ciągu kilkudziesięciu lat Dziedzic przeprowadziła setki wywiadów z przeróżnymi ludźmi. Do dziś zachowało się jednak bardzo mało nagrań z tego programu: zaledwie trzy pełne wydania „Tele-Echa”, dwa fragmenty innych wydań i jeden odcinek tzw. „Tele-Echo suplement”, stanowiącego kontynuację programu. Niezwykle ciekawe jest, że zdaniem Ireny Dziedzic, nagrania miały przepaść za sprawą jej dawnej podwładnej Niny Terentiew, która w latach 90. pracowała w Ośrodku Dokumentacji i Zbiorów Programowych. Część nagrań miał zniszczyć również redaktor naczelny Redakcji Widowisk Publicystycznych i Form Dokumentalnych Studia-2 TVP Mariusz Walter, oszczędzający na taśmach.

Poniżej jedno z nielicznych zachowanych nagrań:

https://www.youtube.com/watch?v=g2TbqJzNxyc
Na sam koniec – nie istnieje nagranie z „Misia z okienka”, gdzie prowadzący kazał dzieciom pocałować misia w dupę. To od początku żart prezentera pogody Wicherka ;)

Źródła:
- M. Wojtyński, Brakujące nagrania w archiwum Telewizji Polskiej, w: Kwartalnik Historyczny Rocznik CXXIX, 2022, nr 1., s. 117-136.
- Eureka, https://web.archive.org/web/20190324214508/http:/...